ΜΕΓΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ - Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΑΓΙΟΣ

Ο Μεγας Αντωνιος

 Στην έρημο, εκεί που οι πέτρες γίνονται άμμος και οι δροσοσταλίδες ποτίζουν τ’ αγκάθια, ο άνθρωπος συναντάει την ψυχή του γιατί δεν υπάρχει κανείς άλλος να του αποσπάσει την προσοχή. Στις ερήμους της Παλαιστίνης έζησαν οι Εσσαίοι, οι ερημίτες Ιουδαίοι. Στην Ινδία απομονωμένοι στα δάση έζησαν οι γυμνοσοφιστές που αναφέρει ο Απολλώνιος ο Τυανέας  Στην έρημο της Αιγύπτου έζησαν οι θεραπευτές που αναφέρει ο Φίλωνας ο Αλεξανδρινός. Κι ενώ εκεί στην ερημιά μεγάλωνε η ψυχή του ανθρώπου, χρόνια πολλά πριν ακόμα τον ερχομό του Χριστού, ο Μέγας Αθανάσιος στην βιογραφία του Αντωνίου αναφέρει ότι δεν υπήρχαν παλιά μοναχοί και ο Αντώνιος ήταν ο πρώτος, εκείνος που ίδρυσε το τάγμα των μοναχών.

 Σήμερα οι ερευνητές αμφιβάλλουν αν η βιογραφία του Αντωνίου είναι γραμμένη από τον Αθανάσιο αλλά πολύ περισσότερο αμφιβάλλουν αν ο ίδιος ο Μέγας Αντώνιος είναι εκείνος ο πρώτος χριστιανός μοναχός που περιγράφει αυτή η βιογραφία. Όπως όλα τα χριστιανικά κείμενα, κι εκείνα που αφορούν τον Μέγα Αντώνιο είναι γεμάτα αντιφάσεις και ιστορικές ανακρίβειες. Είναι σίγουρο πως ο Αντώνιος υπήρξε μια μεγάλη ασκητική μορφή. Ήταν όμως περισσότερο ένας έλληνας φιλόσοφος παρά ένας χριστιανός ασκητής όπως τον περιγράφει η βιογραφία που αποδίδεται στον Αθανάσιο.

 Τα γράμματα που αποδίδονται στον Αντώνιο είναι γεμάτα από την γνώση των φιλοσόφων και δεν έχουν καμία σχέση με την χριστιανική βιογραφία του. Τα γράμματα διαφωνούν μάλιστα με όσα η βιογραφία του αναφέρει. Η αυτογνωσία είναι κυρίαρχη ιδέα στα γράμματα του Αντωνίου, όπως ακριβώς συμβαίνει στην φιλοσοφία του Ωριγένη και του Πλάτωνα. Η σχέση του Ωριγένη με τα κείμενα του Αντωνίου έχει επισημανθεί αλλά λίγη προσοχή έχει δοθεί στην σχέση που έχει ο Αντώνιος με την ελληνική φιλοσοφία εκτός από τον Πλάτωνα και με σύγχρονα του φιλοσοφικά κείμενα.

 Στο κείμενο του Μέγα Αντωνίου που βρίσκεται στην φιλοκαλία υπάρχει ένα απόσπασμα παρμένο κατευθείαν από τον Στωικό φιλόσοφο Επίκτητο. Διαβάζουμε στην πρώτη διατριβή του Επίκτητου, (ιδ 11): «Μήπως σου λέει κανείς ότι έχεις δύναμη όση και ο Δίας; Αφού αυτός, βέβαια, ούτε λίγο ούτε πολύ, έχει βάλει δίπλα στον καθένα μας ξεχωριστά, για να τον φροντίζει, την προσωπική του θεότητα, και τον παρέδωσε σε αυτήν να τον φυλάει, και αυτή είναι άγρυπνη και χωρίς να σκέφτεται κάτι άλλο. Γιατί, σε ποιον άλλο φύλακα, πιο καλό κι επιμελή, θα μπορούσε να παραδώσει τον καθένα μας;

 Επομένως, όταν κλείσετε τις πόρτες και είναι σκοτεινά, να θυμάστε να μη λέτε ποτέ ότι είστε μόνοι, γιατί δεν είστε, αφού ο θεός και η προσωπική σας θεότητα, βρίσκονται εκεί.»

 Και στον Μέγα Αντώνιο διαβάζουμε επίσης το αντίστοιχο απόσπασμα.  «Όταν κλείσεις τις πόρτες του σπιτιού και είσαι μόνος, να το ξέρεις ότι δίπλα σου στέκει εκείνος ο άγγελος, που έχει διορίσει ο Θεός για κάθε άνθρωπο, τον οποίο οι Έλληνες ονομάζουν οικείον δαίμονα. Αυτός άγρυπνος χωρίς να σκέφτεται τίποτα άλλο εκτός από σένα, στέκει δίπλα σου πάντα και παρακολουθεί τα πάντα, χωρίς να τον εμποδίζει το σκοτάδι.» (Παραινέσεις ξβ΄)

 Το γνωστότερο κείμενο του Μεγάλου Αντωνίου είναι το πρώτο κείμενο της φιλοκαλίας. Στα εκατόν εβδομήντα κεφάλαια του συγγράμματος του Αντωνίου, συναντάμε ελάχιστες παραπομπές στην Αγία Γραφή αλλά διαβάζουμε ένα κείμενο με αναφορές στην Ερμητική και Πλατωνική φιλοσοφία. Ζωή είναι η ένωση του νου και της ψυχής. Θάνατος δεν είναι η απώλεια του νου και της ψυχής αλλά η διάλυση της γνώσεως τους. 

¨Ζωή εστίν η ένωσις και συνάφεια του νοός και της ψυχής και του σώματος, ο δε θάνατος εστίν ουκ απώλεια των συναφθέντων, αλλά διάλυση της γνώσεως αυτών¨. (Παραινέσεις 93)

Μέγας Αντώνιος Παραινέσεις - Φιλοκαλία

 Αυτό πιστεύουν ο Εμπεδοκλής και ο Αναξαγόρας οι οποίοι διδάσκουν ότι δεν υπάρχει ζωή και θάνατος παρά μόνο ανάμειξη και διαχωρισμός αλλά αυτό το αναφέρουν και τα ερμητικά κείμενα. Λέει λοιπόν ο Τριμέγιστος ακριβώς τα ίδια, ότι ζωή είναι η ένωση του νου και της ψυχής, θάνατος όχι η απώλεια των συναχθέντων αλλά η διάλυση της ενώσεως. ¨ζωή δε εστίν ένωσις νου και ψυχής, θάνατος δε ουκ απώλεια των συναχθέντων, διάλυσις δε της ενώσεως¨. 

 Ο Μέγας Αντώνιος λέει, ¨ουδέν αγαθόν επί της γης¨, έτσι και ο Τριμέγιστος λέει, ¨ο καλός κόσμος, ουκ εστί αγαθός, υλικός γαρ και ευπάθητος¨ και ο Χριστός είπε: ¨Τί με λέγεις αγαθόν, ουδείς αγαθός παρά μόνο ο Θεός¨.

Από τα νεκρικά πορτραίτα του Φαγιούμ των ελληνιστών Αιγυπτίων

   Ποιοι είναι λοιπόν οι μοναχοί της ερήμου που μελετούσαν τους Έλληνες φιλοσόφους και την ερμητική γνώση των αιγυπτίων; Είναι οι άγνωστοι πρώτοι χριστιανοί που δεν διακρινόταν από ανθελληνισμό και μανία εναντίον την ελληνικής φιλοσοφίας. Είναι αυτοί που όπως οι Πυθαγόριοι και οι νεοπλατωνικοί δεν έτρωγαν κρέας και γι αυτό δεν θυσίαζαν ζώα σε βωμούς.

 Είναι αξιοπρόσεχτο, ότι ο μεγαλύτερος αντίπαλος των Ιουδαίων της Αλεξάνδρειας, ο Απίωνας ο λεγόμενος μόχθος που ήταν Κρητικός στην καταγωγή, κατηγορεί τους Ιουδαίους ιερείς, ότι ¨θύουσιν και εσθίουσιν¨ (θυσιάζουν και τρώνε).

 Ο Ιουδαίος Ιώσηπος που έγραψε ένα λόγο ¨Κατ΄Απίωνος¨ για να υπερασπιστεί τους ομόφυλους του, απαντάει πως αν δεν θυσίαζαν θα χανόταν οι ανθρώποι και θα γέμιζε η γη με ζώα και άγρια θηρία. Βγάζει μάλιστα το συμπέρασμα ότι ο Απίων δεν είναι Έλληνας αλλά Αιγύπτιος γιατί οι Έλληνες θυσίαζαν εκατόμβες.

 Περιγράφοντας τα μαρτύρια των Αιγυπτίων χριστιανών, στην επαρχία Θμούη και υπό τον επίσκοπο Φιλέα, ο Ευσέβιος της Καισάρειας αναφέρει πως δεχόταν τους βασανισμούς καρτερικά, μη θέλοντας να θυσιάσουν,  «γιατί γνώριζαν όσαν είχαν προλεχθεί σε μας από τις Ιερές Γραφές, που λένε ότι όποιος θυσιάζει σε άλλους θεούς θα εξολοθρευθεί και δεν θα έχεις άλλους θεούς εκτός από Μένα.»

 ¨διότι εγνώριζαν τα προλεχθέντα εις ημάς από τας ιεράς Γραφάς, που λένε ότι όποιος θυσιάζει σε άλλους θεούς θα εξολοθρευθεί και δεν θα έχεις άλλους θεούς πλην εμού.¨

   Είναι φανερή η διαστρέβλωση της αλήθειας από τον Ευσέβιο, αφού οι Ελληνιστές Αιγύπτιοι δεν θυσιάζουν, όχι επειδή θυσιάζουν μόνο στον Γιαχβέ αλλά γιατί πιστεύουν ότι ο Θεός δεν αγαπά τις αιματηρές θυσίες αλλά τις λογικές θυσίες από καρδιάς.

 Αλλά και ο Παύλος συμφωνώντας με τον Ευσέβιο δεν δέχεται τις θυσίες ακριβώς γι΄ αυτόν το λόγο. Γράφοντας στους Κορινθίους τους εξηγεί:  «Τα έθνη θυσιάζουν στα δαιμόνια και όχι στον Θεό και δεν θέλω εσάς να γίνεστε συμμέτοχοι των δαιμονίων. Δεν γίνεται να συμμετέχετε στην τράπεζα του Κυρίου και την τράπεζα των δαιμονίων.»

¨ Βλέπετε τον Ισραήλ κατά σάρκα, ουχί οι εσθίοντες τας θυσίας κοινωνοί του θυσιαστηρίου εισί; Τι ουν φημί; ότι είδωλον εστί; ή ότι ειδωλόθυτον τί εστίν; Αλλ΄ότι α θύει τα έθνη, δαιμονίοις θύει, και ου Θεώ, ου θέλω δε υμάς κοινωνούς των δαιμονίων γίνεσθαι. Ου δύνασθε ποτήριον Κυρίου πίνειν και ποτήριον δαιμονίων, ου δύνασθαι τραπέζης Κυρίου μετέχειν και τραπέζης δαιμονίων. (Α,ι΄ 18-21)

 Η διδασκαλία των φιλοσόφων και των αιγυπτίων μοναχών δεν είναι αυτή. Οι αιματηρές θυσίες δεν ταιριάζουν καθόλου στον αληθινό Θεό. Οι Πυθαγόριοι, οι Ναζιραίοι, οι μοναχοί θεραπευτές της Αιγύπτου, όπως και οι μοναχοί του Αγίου Όρους δεν τρώνε κρέας. Οι ιερείς της νέας φιλοσοφικής θρησκείας δεν τρώνε κρέας και δεν θυσιάζουν αίμα. Αυτή είναι η αλήθεια την οποία αποκρύπτουν οι σημερινοί χριστιανοί, εκείνοι που δολοφόνησαν ως αιρετικούς τους πρώτους φιλοσόφους χριστιανούς. Στην Αίγυπτο υπήρχαν χριστιανοί που είχαν εικόνες των φιλοσόφων μαζί με τις εικόνες του Χριστού. Αυτοί ήταν οι πρώτοι χριστιανοί που θυσίασαν την ζωή τους για να μη θυσιάσουν ζώα. Και το έκαναν αυτό όχι επειδή ήθελαν να θυσιάζουν μονάχα στον Θεό της παλαιάς διαθήκης, αλλά επειδή ακολουθούσαν την νέα φιλοσοφική και λογική θρησκεία. Αυτή η θρησκεία όμως δεν έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Και οι μάρτυρες αυτής της θρησκείας ξεχάστηκαν, είτε ονομάζονται χριστιανοί από τους παραχαράκτες της ιστορίας.

 Πουθενά στις Ιερές Γραφές δεν θα διαβάσεις για την διδασκαλία εναντίον των θυσιών. Γιατί αυτοί που θυσιάστηκαν για να σταματήσουν οι αιματηρές θυσίες ήταν οι έλληνες φιλόσοφοι και τα κείμενα τους δεν υπάρχουν πιά. Το χριστιανικό ιερατείο τους θυσίασε στο βωμό των συμφερόντων του. Ο Μέγας Αντώνιος ήταν ένας άγιος φιλόσοφος, όπως πολλοί άλλοι την εποχή εκείνη. Όμως η μοίρα τους ήταν είτε να σφαγούν από τα πλήθη των λεγομένων Ορθοδόξων, όπως η Υπατία, είτε να βαφτιστούν χριστιανοί που δεν θυσιάζουν γιατί είχαν διδαχθεί από τις Γραφές, πως δεν θα θυσιάζεις σε κανένα άλλο εκτός από Μένα.

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ Φ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

 Αφιερωμένο στον μεγάλο Βάρδο της Κρήτης, Ψαραντώνη.

ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

Τα γράμματα του Αγίου Αντωνίου: Μοναχισμός και η δημιουργία ενός αγίου.

The letters of St. Antony: monasticism and the making of a saint

Samuel Rubenson

There is no reference in the letters  to the principal theological ideas of the life. On the contrary we find a number of conflicting ideas. Moreover the main arguments of the letters are missing in the life.

The rather confuse  and somewhat heterodox teaching of the letters, also make difficult to see why if unauthentic they should be preserved and attributed to St. Antony.

The way biblical expressions are mixed with philosophical concepts often makes it extremely difficult to understand Antony’s thinking. Thus is necessary to draw upon the philosophical and theological background that is discernible behind the letters.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ

ΔΙΑΤΡΙΒΗ Α

Ιδ. 11– Τούτο δε σοι και λέγει τις, ότι όσην έχεις δύναμιν τω Διί; Αλλ΄ ουν ουδέν ήττον και επίτροπον εκάστω παρέστησεν τον εκάσοτυ δαίμονα και πα΄ρεδωκεν φυλάσσειν αυτόν αυτώ και τούτον ακοίμητον και απαραλόγιστον. Τίνι γαρ άλλω κρείτονι και επιμελεστέρω φύλακι παρέδωκεν αν ημών έκαστονς ωσθ’ όταν κλείσητε τας θύρας και σκότος ένδον ποιήσετε, μέμνησθε μηδέποτε λέγειν ότι μόνοι εστέ, ου γαρ εστέ, αλλ’ ο θεός ένδον εστί και ο υμέτερος δαίμων εστίν. Και τιε τουτοις χρεία φωτός εις το βλέπειν τι ποιείτε;

 Μήπως σου λέει κανείς ότι έχεις δύναμη όση και ο Δίας; Αφου αυτός, βέβαια, ούτε λίγο ούτε πολύ, έχει βάλει δίπλα στον καθένα μας ξεχωριστά, για να τον φροντίζει, την προσωπική του θεότητα, και τον παρέδωσε σε αυτήν να τον φυλάει, και αυτή είναι άγρυπνη και αξεγέλαστη. Γιατί, σε ποιον άλλο φύλακα, πιο καλό κι επιμελή, θα μπορούσε να παραδώσει τον καθένα μας;

 Επομένως, όταν κλείσετε τις πόρτες και είναι σκοτεινά, να θυμάστε να μη λέτε ποτέ ότι είστε μόνοι, γιατί δεν είστε, αφού ο θεός και η προσωπική σας θεότητα, βρίσκονται εκεί.

Μέγας Αντώνιος

Παραινέσεις ξβ΄

Όταν κλείσεις τας θύρας του οικήματος και μόνος υπάρχεις, γίνωσκε, ότι συμπάρεστι σοι ο υπό του Θεού αφορισθείς εκάστω ανθρώπω άγγελος, ον οι Έλληνες οικείον δαίμονα καλούσι, ούτος ακοίμητος και απαραλόγιστος υπάρχων, αεί συμπάρεστι σοι, πάντα βλέπων και υπό του σκότους μη εμποδιζόμενος.

Όταν κλείσεις τις πόρτες του σπιτιού και είσαι μόνος, να το ξέρεις ότι δίπλα σου στέκει εκείνος ο άγγελος, που έχει διορίσει ο Θεός για κάθε άνθρωπο, τον οποίο οι Έλληνες ονομάζουν οικείον δαίμονα. Αυτός άγρυπνος χωρίς να σκέφτεται τίποτα άλλο εκτός από σένα, στέκει δίπλα σου πάντα και παρακολουθεί τα πάντα, χωρίς να τον εμποδίζει το σκοτάδι.