Τα ονειρα και το ασυνειδητο...

Τίποτα δεν είναι τόσο αληθινά ο εαυτός μας όσο τα όνειρα μας. Νίτσε

Σκιάς όναρ άνθρωπος

Πίνδαρος

 Πριν δημοσιεύσω ένα κείμενο για την μαγεία και τους δαίμονες, ήθελα να γράψω αυτό εδώ το κείμενο για να παρουσιάσω μερικά στοιχεία της σύγχρονης ψυχολογίας για τα αρχέγονα δεδομένα που υπάρχουν μέσα στην ανθρώπινη ψυχή. Η ψυχανάλυση είναι μια νέα επιστήμη που προσπαθεί να εξηγήσει τον ανθρώπινο ψυχισμό αλλά και να θεραπεύσει τις ψυχικές ασθένειες. Η ψυχανάλυση στηρίχθηκε στην θεωρία του ασυνειδήτου και είδε μάλιστα το ασυνείδητο να φανερώνεται μέσα από τα όνειρα.  Το ασυνείδητο και τα όνειρα δεν αποτέλεσαν ένα νέο υλικό για τους επιστήμονες, εφόσον από την αρχαιότητα οι θεραπευτές μιλούσαν για το ασυνείδητο, αναφερόμενοι σε αυτό όμως ως «δαίμων» και στα όνειρα που τα πνεύματα προκαλούσαν. Η ψυχανάλυση, όπως παραδέχτηκε ο Κάρλ Γιουνγκ απλώς άλλαξε τους όρους ώστε αντί να αναφέρεται σε θεούς ή δαίμονες, αναφέρεται σε αρχέτυπα ή σύμβολα.

 Τα σύμβολα και οι πανομοιότυπα επαναλαμβανόμενες σκηνές στα όνειρα των ανθρώπων σύμφωνα με τον Καρλ Γιουνγκ, είναι αυτόνομα μη συνειδητά υλικά, αποτελούν δηλαδή οντότητες, οι οποίες κάποτε ονομαζόταν θεοί ή δαίμονες. Ο Γιούνγκ δεν αμφιβάλλει γι’ αυτό και αυτός είναι ο λόγος που διαχώρισε την θέση του από τον άθεο Φρόυντ. Όταν οι Κινέζοι Ταοϊστές μιλάνε για τους μέσα μας θεούς και οι έλληνες φιλόσοφοι για τον ένδον δαίμονα, λένε αυτό που σήμερα εννοεί η ψυχανάλυση για τα ασυνείδητα δεδομένα της ανθρώπινης ψυχής.

Ο χριστιανισμός όμως και η χριστιανική επιστήμη έχει δαιμονοποιήσει αυτή την αλήθεια, και θεωρεί το ασυνείδητο ως παράλογο, αρνητικό, σατανικό, το οποίο πρέπει με κάθε τρόπο, ακόμα και με την βία, να υποταχθεί στο συνειδητό. Οι ψυχαναλυτές και οι χριστιανοί θεωρούν ότι έχουν να κάνουν με ένα κακό τέρας, το οποίο πρέπει να το τραβήξουν έξω από την σκοτεινή σπηλιά του και να το σκοτώσουν, όπως ακριβώς έκανε ο Απόλλωνας και ο Άγιος Γεώργιος, αγνοώντας ηθελημένα τον συμβολισμό αυτής της εικόνας του δρακοκτόνου ήρωα.

 Σε αυτό το σημείο έρχεται η σημερινή επιστήμη της ψυχολογίας να εξηγήσει πως αυτά τα ασυνείδητα ανθρώπινα δυναμικά που υπάρχουν μέσα στην ψυχή μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά και από τους γονείς στα παιδιά. Η ψυχολογία απέδειξε ότι δεν υπάρχει μονάχα το λεγόμενο φροϋδικό ασυνείδητο το οποίο δημιουργείται από την απώθηση όσων δεν τολμάμε να γνωρίζουμε. Υπάρχει και το γνωσιακό ασυνείδητο. Το γνωσιακό ασυνείδητο δεν ξέρει ότι ξέρει. Το φροϋδικό ασυνείδητο φροντίζει να μην ξέρει.

 Το γνωσιακό ασυνείδητο κείται στα ίχνη της βιολογικής μνήμης. Αυτή η μη συνειδητή μνήμη όμως δεν αφορά το φροϋδικό ασυνείδητο, όπου η ανάκληση δεν είναι εφικτή. Στο γνωσιακό ασυνείδητο δεν ξέρουμε ότι ξέρουμε, μαθαίνουμε χωρίς να ξέρουμε ότι μαθαίνουμε και απαντάμε χωρίς να το καταλάβουμε. Ενώ στο φροϋδικό ασυνείδητο η βιολογική μνήμη είναι άθικτη, η ανάμνηση μπορεί να είναι εκεί, αλλά φροντίζουμε για την μη ενθύμιση της, προκειμένου να διατηρηθεί η ηρεμία της σχέσης μας με τον εαυτό μας, το περιβάλλον μας και τον πολιτισμό μας. Ξέρουμε, αλλά, προκειμένου να διατηρήσουμε την ηρεμία, δεν λαμβάνουμε υπόψη μας αυτήν τη γνώση.

Με λίγα λόγια υπάρχει ένα μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων μας που γίνεται ασυνείδητα και ελέγχεται από ένα μέρος του εγκεφάλου μας στο οποίο η συνείδηση μας δεν έχει πρόσβαση.  Αυτό παρόλο που είναι προφανές η επιστήμη της ψυχολογίας για να το αποδεχτεί έφτασε στο σημείο να κάνει πειράματα με ανθρώπους που είχαν υποστεί μεγάλες βλάβες στον εγκέφαλο τους. Είδε έτσι ανθρώπους που είχαν πλήρη αμνησία να εκτελούν δραστηριότητες τις οποίες υποτίθεται δεν γνώριζαν γιατί ο εγκέφαλος δεν χρειάζεται να γνωρίζει ότι γνωρίζει για να εκτελέσει το καθήκον του. Ωστόσο είναι προφανές ότι όλη η γνώση μας βρίσκεται εν δυνάμει μέσα στον εγκέφαλο μας αλλά και οι δραστηριότητες μας στην τέχνη, τον αθλητισμό ή ακόμα και το απλό βάδισμα ή η αναπνοή, γίνονται ασυνείδητα και όχι έπειτα από σκέψη. Το γεγονός της διαπίστωσης εκ των υστέρων πως κάναμε τέχνη ή διασχίσαμε εκατό μέτρα τρέχοντας ή πως τελικά αναπνέομαι δεν είναι συνείδηση στο τώρα.

Ο Καρλ Γιουνγκ είδε ότι μέσα στο ανθρώπινο ασυνείδητο εδρεύουν αυτόνομες δυνάμεις που εκφράζονται μέσα από αιώνια σύμβολα. 

  Το σημαντικότερο μέρος του εαυτού μας είναι στο ασυνείδητο.  Ο Καρλ Γιουνγκ λέει πως «κανείς δεν αμφιβάλει για την σπουδαιότητα της συνειδητής εμπειρίας. Γιατί λοιπόν να αμφιβάλλουμε για την σημαντικότητα των ασυνείδητων γεγονότων;  Κι αυτά είναι μέρος της ζωής μας και μερικές φορές το περισσότερο αληθινό μέρος της μοίρας μας από οτιδήποτε άλλο μας συμβεί κατά την διάρκεια της μέρας.»

 Ο Ρούντολφ Στάινερ τονίζει την σημαντικότητα όσων πετυχαίνει ο άνθρωπος όταν ακόμα δεν έχει αναπτυχθεί η συνείδηση του. Στα πρώτα κιόλας χρόνια το παιδί μαθαίνει να περπατάει και να μιλάει. Ποτέ ξανά ο άνθρωπος δεν θα έχει τέτοια δυνατότητα μαθήσεως όσο έχει όταν καθοδηγείται από μια ασυνείδητη εσωτερική δύναμη.

 Από τον χώρο αυτόν του ασυνείδητου έρχονται τα όνειρα. Η γλώσσα των ονείρων με τα σύμβολα της, περιγράφει αυτόν τον κόσμο, είτε με εικόνες είτε με κάποιες αρχέγονες μορφές που υπάρχουν από αιώνες και επαναλαμβάνονται με διαφορετικά σχήματα αλλά αντιπροσωπεύουν παρόμοια ενεργειακά δυναμικά μέσα στα όνειρα. Γι αυτό έχει παρατηρηθεί  στους τυφλούς, που δεν βλέπουν εικόνες στα όνειρα τους, πως εκτονώνεται η ενέργεια στους νευρώνες που αντιστοιχούν στην αφή.

 Η ψυχολογία όμως αποκάλυψε την ουσία του ανθρώπου που ονειρεύεται. Δεν έχουμε τώρα μια γνώση μονάχα μέσω της θρησκείας, για τα όνειρα του Φαραώ που εξήγησε ο Ιωσήφ ή τα θεραπευτικά όνειρα που έστελνε ο Ασκληπιός.  Μέχρι τώρα νομίζαμε ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ξύπνιος ή κοιμισμένος. Μπορεί όμως και να ονειρεύεται. Ο ύπνος είναι μια κατάσταση όπου ο άνθρωπος απλώς προετοιμάζεται για να ονειρευτεί. Στην κατάσταση του βαθέως ύπνου μειώνεται η κατανάλωση γλυκόζης από τον εγκέφαλο και πέφτει η θερμοκρασία του. Ο οργανισμός συγκεντρώνει ενέργεια για να μπορέσει να ονειρευτεί. Μετά από 80 λεπτά ύπνου η διαδικασία ονειρέματος ξεκινάει. Ο εγκεφαλικός φλοιός δραστηριοποιείται όπως στην άγρυπνη προσοχή. Αυτό το φαινόμενο συνοδεύεται από ταχείες οφθαλμικές κινήσεις, από μυϊκή ατονία και στύση. Μια φάση του παράδοξου ύπνου διαρκεί 20 λεπτά. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η κατάσταση του ανθρώπου που ονειρεύεται είναι μια τρίτη κατάσταση, διαφορετική από τον ύπνο και την εγρήγορση.  Οι κινήσεις των ματιών είναι ένα χαρακτηριστικό αυτής της κατάστασης γι αυτό και ονομάζεται στα αγγλικά REM rapid eye movement.

 Τα κατώτερα σπονδυλωτά ζώα που δεν μπορούν να ρυθμίσουν την θερμοκρασία τους δεν ονειρεύονται. Στα ποικιλόθερμα ζώα, τα ερπετά και τα ψάρια, τα ζώα δηλαδή με το κρύο αίμα, τα κύτταρα του εγκεφάλου συνεχίζουν να αυξάνονται σε όλη την διάρκεια της ζωής τους. Στα θηλαστικά όμως τα κύτταρα σταματούν να διαιρούνται πολύ νωρίς, μετά την εικοστή πρώτη μέρα για το ποντίκι και μετά τον τρίτο μήνα για τον άνθρωπο και έχουν ένα και μοναδικό προορισμό: να πεθάνουν.

 Αφού σταματήσει η νευρογέννεση, εμφανίζεται ο πραγματικός ύπνος, ο οποίος προκαλεί στα βρέφη αληθινά χαμόγελα και ανθρώπινες μιμικές εκφράσεις, αυθόρμητα, χωρίς αντικείμενο, απ’ όπου απορρέει και η άποψη ότι πρόκειται για εκδηλώσεις κάποιου προγραμματισμού. Ο παράδοξος ύπνος που προκαλεί τα όνειρα είναι λοιπόν η αντιστάθμιση στο σταμάτημα της γέννησης νέων νευρικών κυττάρων. Στα θηλαστικά αντί να δημιουργούνται νέες συνάψεις και νέα κύτταρα, δημιουργούνται νέες διαδρομές της ενέργειας μέσα στον εγκέφαλο από τα όνειρα που βλέπουμε στον παράδοξο ύπνο.

 Όσο περισσότερο ένα θηλαστικό ή ένα πτηνό είναι ανώριμο τόσο μεγαλύτερη σημασία αποκτά ο σεισμικός ύπνος που μοιάζει με τον παράδοξο ύπνο. Ο σεισμικός ύπνος αντιστοιχεί στο τέλος του γενετικού προγραμματισμού του εγκεφάλου, στο τέλος της νευρογέννεσης.  Δεν είναι ο πραγματικός παράδοξος ύπνος, διότι δεν καταστέλλεται από τα φάρμακα ή τις βλάβες που τον καταστέλλουν στον ενήλικο. Προφανώς ο παράδοξος ύπνος του ονειρευόμενου ανθρώπου είναι μια εξέλιξη του σεισμικού ύπνου και ακολουθεί την παύση της νευρογέννησης.

 Γίνεται λοιπόν φανερό ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ του ονείρου και του σχηματισμού των συνάψεων του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι το μοναδικό όργανο του οποίου τα κύτταρα δεν διαιρούνται. Άρα κανένας προγραμματισμός μέσω του γενετικού υλικού DNA δεν μπορεί να καθορίσει τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου μετά τους πρώτους τρεις μήνες. Ωστόσο, έχει αποδειχθεί πως τα ζευγάρια ομοζυγωτών διδύμων παρόλο που μεγαλώνουν σε διαφορετικές οικογένειες κάτω από διαφορετικές συνθήκες έχουν εκπληκτικές ομοιότητες. Ο  Michel Jouvet στο βιβλίο του για το όνειρο αναφέρει ένα παράδειγμα διδύμων που μεγάλωσαν χωριστά, οι οποίοι είχαν δώσει το ίδιο όνομα στο σκύλο τους Toy και στα παιδιά τους, είχαν σαν χόμπυ και οι δύο την ξυλουργική, τρώγανε και οι δύο τα νύχια τους και πάχυναν και οι δύο πέντε κιλά το ίδιο ακριβώς χρονικό διάστημα.

 Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι πολύ ιδιαίτερος, λόγω του υπερβολικά μεγάλου αριθμού των συνάψεων, που θα χρειαζόταν πολύ περισσότερα γονίδια από όσα υπάρχουν στο γονιδίωμα για να προγραμματιστεί. Το όνειρο είναι μια διαδικασία που μεταφέρει την κληρονομικότητα σε ένα άλλο ενεργειακό επίπεδο, άγνωστο ακόμα στην επιστήμη. Κι αυτό βέβαια συμβαίνει γιατί τα όνειρα κληρονομούνται.  Τα εγκεφαλογραφήματα του παράδοξου ύπνου είναι παρόμοια σε ομάδες που τις κληρονομούν.

  Ένα χαρακτηριστικό του παράδοξου ύπνου είναι η ολική καταστολή του μυϊκού τόνου.  Με αυτόν τον τρόπο ο ονειρευόμενος δεν κάνει αυτό που ονειρεύεται γιατί δεν μπορεί να δώσει την εντολή στους μύς να κινηθούν. Καταργώντας αυτή την καταστολή οι ερευνητές μπόρεσαν να παρατηρήσουν τι έκαναν στο όνειρο τους οι ονειρευόμενες γάτες. Κάθε γάτα είχε το δικό της ρεπερτόριο. Αυτά τα ρεπερτόρια είναι κληρονομικά.

 Ο Ηράκλειτος λέει ότι το ήθος του ανθρώπου είναι ο δαίμονας του. Αυτόν τον δαίμονα τον κληρονομούμαι μέσω των ονείρων μας. Η ιστορίας της φυλής μας είναι γραμμένη όχι μονάχα στο DNA αλλά και μέσα στα όνειρα μας. Η αληθινή αναγέννηση και η πνευματική μας ανάσταση θα ξεκινήσει μέσα από τα όνειρα μας, τα πιο παλιά όνειρα που ίσως είναι κρυμμένα πίσω από κάποιους εφιάλτες. Χρειάζεται θάρρος και αλήθεια για να γεννηθούν ξανά μέσα στα όνειρα μας οι ξεχασμένοι θεοί.

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ Φ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

"Nothing is more genuinely ourselves than our dreams." Nietzsche.

On the importance of dreams and these messages (in an anthology of his writings published in 1970, Psychological Reflections), Jung wrote the following: The dream is a little hidden door in the innermost and most secret recesses of the soul, opening into that cosmic night which was psyche long before there was any ego-consciousness, and which will remain psyche no matter how far our ego-consciousness extends. (p. 53)

Nobody doubts the importance of conscious experience; why then should we doubt the significance of unconscious happenings? They also are part of our life, and sometimes more truly a part of it for weal or woe than any happenings of the day. (p. 53)

Ρούντολφ Στάινερ

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ

ΑΝΘΡΩΠΟΣΟΦΙΑ ΑΘΗΝΑ 1992

Michel  Jouvet ΥΠΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ κατοπτρο 1993

Boris Cyrulnik Της σάρκας και της ψυχής Κέλευθος

Κάρολος Γιούγκ Ροζάριουμ Φιλοσοφόρουμ εκδόσεις ΣΠΑΓΕΙΡΙΑ Θεσσαλονίκη 1990

  Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με το σώμα αλλά με την ψυχή. Γι ΄ αυτό δεν μπορούμε να μιλήσουμε την γλώσσα των κυττάρων και των βακτηριδίων. Έχουμε ανάγκη από μιαν άλλη γλώσσα, ανάλογη με τη φύση της ψυχής, και από μια στάση που να μετράει τον κίνδυνο και να μπορεί να τον αντιμετωπίσει. Κι όλα αυτά πρέπει να είναι γνήσια, διαφορετικά δεν θα έχουν αποτέλεσμα. Αν δεν είναι, θα κάνουν κακό τόσο στο γιατρό, όσο και στον ασθενή. Το "Θεού θέλοντος" δεν αποτελεί ρητορικό σχήμα. Εκφράζει τη σταθερή στάση του ανθρώπου που δεν έχει την εντύπωση ότι πάντα ξέρει καλύτερα και που γνωρίζει καλά ότι το μή-συνειδητό υλικό που έχει μπροστά του είναι ζωντανό, ένας παράδοξος Μερκούριος. Για τον Μερκούριος αυτόν, ένας παλιός διδάσκαλος λέει τα παρακάτω. "Και είναι αυτό που η φύση ελάχιστα το έχει επεξεργαστεί και που το έπλασε σε μεταλλική μορφή, αλλά όμως το άφησε ατελές» - δηλαδή  ένα φυσικό ον που ποθεί να αποτελέσει μέρος της ολότητας ενός ανθρώπου. Μοιάζει με ένα τμήμα της αρχέγονης ψυχής που μέσα της δεν έχει εισχωρήσει ακόμα η συνείδηση για να δημιουργήσει διχασμό και τάξη, μια «ενιαία διπλή φύση», όπως λέει ο Γκαίτε – μια άβυσσο από αμφιβολίες.

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ Φ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ