ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ - ΕΝΑΣ ΦΛΥΑΡΟΣ ΑΓΙΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Ευσταθίου Θεσσαλονίκης,

Επίσκεψις βίου μοναχικού.

Εκδόσεις Σαββάλας

Μετάφραση Φάνης Καλαιτζάκης.

Ο Ευστάθιος γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1115. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη κι έγινε δάσκαλος στην πατριαρχική σχολή. Μαθητές του ήταν ο Μιχαήλ Χωνιάτης και ο Γρηγόριος Αντίοχος. Εγινε μητροπολίτης Μύρων της Λυκίας κι έπειτα της Θεσσαλονίκης. Εμεινε στην πόλη του μεχρι το θάνατο του το 1196.

  Το φιλολογικό του έργο συνιστούν τα μακροσκελή του σχόλια στον Όμηρο και στον Πίνδαρο καθώς και σε ένα έμμετρο περιηγητικό ποίημα του 2^ου μ.Χ. αιώνα του Διονυσίου του Περιηγητή. Ιστορικός καθιερώθηκε από την περιγραφή της άλωσης της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς το 1185. Το θεολογικό του έργο αποτελείται από δεκάδες ομιλίες.

 Οι αντίπαλοι του κοσμικοί και μοναχοί συνασπίστηκαν εναντίον του και συνωμότησαν ακόμα και κατά της σωματικής του ακεραιότητας. Για να τον κατεξευτελίσουν κυκλοφόρησαν ένα σκίτσο καρικατούρα σ΄ όλη την πόλη της Θεσσαλονίκης αλλά και στην Κωνσταντινούπολη, με την λεζάντα: Να ένας μνησίκακος άνθρωπος που εμείς τον έχουμε μητροπολίτη στην Θεσσαλονίκη.

 Τον Ευστάθιο η ορθόδοξη εκκλησία τον έκανε άγιο της, η φιλολογική επιστήμη μέντορα της, οι βυζαντινολόγοι επίλεκτο θέμα τους και εχθρό τους όλοι όσοι αναγνωρίζουν το πρόσωπο τους μέσα στο στηλιτευτικό του έργο. Τι φλυαρεί λοιπόν ο μέγας παπάς; Αυτή είναι μια φράση απαξιωτική που ακουγόταν συχνά κι έφτασε κάποτε στ΄ αυτιά του Ευστάθιου.

Εχθροί του Ευστάθιου ήταν φυσικά οι άχρηστοι καλόγεροι και οι ψευδοπαπάδες που εισχώρησαν στην εκκλησία όπως μπαίνει κανείς σε ένα συμπόσιο για να φάει να πιεί και να πέσει για να κοιμηθεί. Από τότε, όπως συμβαίνει και τώρα, οι καλόγεροι ήταν τα πραγματικά αφεντικά του κάθε τόπου. Είχαν τα καλύτερα χωράφια, τα καλύτερα άλογα και τις καλύτερες γυναίκες. Τριγυρνούσαν σαν ομάδες ληστών και τρομοκρατούσαν τους αγράμματους λαικούς γιατί εκείνοι ήταν βλέπεις μορφωμένοι από τα ευαγγέλια με γνώση εκκλησιαστική, πώς να κλέψεις, πως να κοροιδέψεις πως να κυριαρχήσεις πάνω στο λαό.

Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

56

 Φυσικά μεγαλόσχημε μοναχέ εσύ θα πεις ότι δεν έχεις καμία σχέση με την έπαρση και την βλακεία. Όμως η ίδα η πραγματικότητα αποδεικνύει ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα. Η ατέλειωτη τρυφηλή ζωή που κάνεις, τα τόσο συχνά λουτρά, οι υπηρέτες που σε συνοδεύουν, άλλοι μπρος κι άλλοι πίσω, αλλά και όλα τα σχετικά είναι καθαρά σημάδια βλακείας, άρα και έπαρσης. Κι έχει αποδειχθεί ότι η έπαρση δεν πάει ξέχωρα από την βλακεία, αλλά, αντίθετα, μεταξύ τους τρέφουν αμοιβαία εκτίμηση και αποτελούν συμπαγή ενότητα.

120

Συμβαίνει βέβαια και με τους μοναχούς μας και κάτι άλλο. Υπάρχει φήμη για κάποιο λαικό πως είναι πολύ πλούσιος. Φημίζεται πως διαθέτει χωράφια σπίτια κι ένα σωρό άλλα που ο κόσμος θεωρεί δείγμα ευτυχίας. Να τον αρχίσουμε λοιπόν στις εξυπηρετήσεις και τις κολακείες που αρέσουν στους πλούσιους λαικούς. Κι αρχίζουν, λοιπόν. Με αυτόν τον τρόπο οι πιο πονηροί μοναχοί ξεγελούν και παίρνουν με το μέρος τους , τους πιο αφελείς. Ξεκινούν στην αρχή και τους προσφέρουν θερμά λουτρά, σαν ένα είδος ραντίσματος, που έχει μυστηριακή επίδραση πάνω τους και εφελκύει την συμπάθεια τους, κι ύστερα παρουσιάζουν μπροστά τους τα πιο νόστιμα φαγητά και ποτά. Κι η τακτική αυτή έχει βέβαια άλλο στόχο, όχι αυτόν που νομίζει κανείς, αλλά σαν εκείνο της παροιμίας, ότι δηλαδή ο Πάτροκλος ήταν μόνο η πρόφαση. Ο στόχος τους είναι να τον αποκοιμίσουν, όπως το μωρό με το βυζί της μάνας του. Έτσι, όχι μόνο καταφέρνουν να τους αποσπάσουν τα περισσότερα από τα πλούτη τους, αλλά έχουν την απαίτηση από τους ευωχούντες να τους χρωστούν και χάρη. Στη συνέχεια, κι αφού για κάμποσο τους υπηρετήσουν, χρησιμοποιούν για δόλωμα και τις πνευματικές τους επιδόσεις. Επιδεικνύουν την εγκράτεια τους, αυτοί οι καταχορτασμένοι, την αντοχή τους στην αγρυπνία, γιατί λέει το σώμα τους είναι πανάλαφρο. Με αυτό το είδος της αγιοσύνης θεωρητικολογούν και λένε ότι το βαρύ στομάχι δε βοηθά στον ύπνο, όπως δε βοηθά και σ’ όποιον έχει να κάνει δρόμο. Και για να επιβεβαιώσουν αυτά που λένε περηφανεύονται πως βλέπουν οράματα και οπτασίες θεικές, ενώ κάπου κάπου κάνουν, δήθεν, και κάποιο θαύμα ή κάτι παρόμοιο. Και μ΄όλα αυτά βέβαια μια ψυχή ευλαβική που έχει κλίση στα θεία ενθαρρύνεται και στρέφει όλο της το ενδιαφέρον στο Θεό. Φυσικά, όλα όσα λένε και κάνουν οι μοναχοί αυτοί δεν είναι παρά αποκυήματα του ύπνου και της φαντασίας τους, σαν εκείνα που λέγονται για τις ελεφαντένιες πύλες των παραμυθιών.

121

Κι όταν πια με τις κολακείες τους και τη δύναμη της πνευματικής πειθούς έχουν φτάσει να σύρουν το θύμα τους ως το σημείο να θέλει να γίνει μοναχός, αλλά έχει ακόμα κάποιες αντιρρήσεις σχετικά με τη σκληρότητα της μοναχικής ζωής και δηλώνει ότι διστάζει να υποστεί την κουρά του μοναχού, τότε αρχίζουν και τους παρουσιάζουν άλλα θέλγητρα. Επιχειρούν, λοιπόν, να καταθέλξουν τον υποψήφιο μοναχό υποσχόμενοι αγισύνη χωρίς κανένα κόπο, σωτηρία ψυχής χωρίς καν να ιδρώσει, άμμεση σύνδεση και επαφή με το θεό, αλλα΄και είσοδο στον παράδεισο, όπου πια δεν θα υπάρχει ο φόβος της τιμωρίας. Κι ακόμη του υπόσχονται ότι θα επιτύχει την τελειότητα χωρίς να χρειαστεί να λουστεί σε ποτάμια ιδρώτα, ότι θα θερίσει εκεί όπου ούτε όργωσε ούτε έσπειρε, ότι θα τρυγήσει αμπέλια που φυτρωσαν και μεγάλωσαν από μόνα τους, ότι θα διαπλεύσει θάλασσες και θα μαζέψει πλούτη χωρίς τον παραμικρό κίνδυνο, και πολλά άλλα τέτοια γοητευτικά πράγματα, κατάλληλα για να πετύχουν το σκοπό τους. Όταν όμως καταφέρουν και κερδίσουν αυτόν τον άνθρωπο, διδάσκοντας τον και πείθοντας τον ότι μπορεί να φτάσει κανείς στην κορυφή της αρετής χωρίς καν να κοπιάσει, και , έτσι τελικά, τον εγκλωβίσουν στα δίχτυα τους, τον αφελή, κι αυτόν κι όλη του την περιουσία, τα κτήματα του και τα λεφτά του, τότε του φανερώνουν ποιοι πραγματικά είναι και πόσο τεχνίτες είναι στην δουλειά τους και πόσα πολλά και σημαντικά πετυχαίνουν με την τέχνη τους αυτή. Πράγματι, αφού αδειάσουν το πορτοφόλι του νεοσύλλεκτου και ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους, τον αφήνουν πιά να ζει μόνος και ελεύθερος, χωρίς να πάρει μυρωδιά ποτέ του τι θα πει αρετή.

 Έτσι, καθώς δεν θα είναι ο ίδιος ενάρετος, δεν θα μπορεί να τους ελέγξει για την άθλια συμπεριφορά τους, αλλά, σαν όμοιος με όμοιους, δεν θα ξεχωρίζει. Κι αν κάπου κάπως ψιλογκρινιάζει, τότε είναι που θα αρχίσουν να του πετάνε διάφορα, όπως και ποιος είσαι εσύ, τι δικαίωμα έχεις εσύ, τι έχεις προσφέρει εσύ, και άλλα. Θα φτάσουν ακόμα και στο σημείο να τον απειλήσουν τον κακομοίρη ότι θα του πάρουν και όσα, με κοινή συμφωνία, έχει κρατήσει για δική του χρήση. Τότε θα του υπενθυμίσουν τις προβλέψεις των μοναχικών κανόνων και το απαραβίαστο του τυπικού της μονής, βάσει του οποίου κάθε καλόγηρος που εγκαθίσταται κοντά σ’ αυτούς τους, παράνομους φυσικά, μεγαλοιδιοκτήτες παύει να έχει οποιαδήποτε ατομική ιδιοκτησία.

168. Κοιτάξτε λοιπόν αυτό το σμήνος των μαυροφόρων! Κοιτάξτε τι περίτεχνη διάταξη έχει στις ακραίες του πτέρυγες! Ας μη μιλήσω βέβαια για τους ελαφρά οπλισμένους ή τους πεζούς του! Κοιτάξτε όμως την αξιοσύνη που έχουν αυτοί οι καλόγηροι στην ιππική τέχνη! Λίγο και θα ήσαν Κένταυροι. Κι είναι μοναδικά αξιοθαύμαστοι αυτοί που, ενώ ποτέ τους δεν είχαν ανέβει ούτε σε γαϊδούρι, εξελίχθηκαν τόσο δεξιοτέχνες στο χειρισμό των αλόγων, τώρα, μετά που γίνανε μοναχοί, σαν να τους έμαθε κάποιος να χειρίζονται άλογα που κουβαλάνε δαιμόνους! Κι είναι οι ίδιοι αυτοί που ποτέ δεν έδειξαν την παραμικρή έφεση για κάποια ανάβαση πνευματική, εκτός από εκείνη πάνω σε άλογα. Απαξιώνουν, φυσικά, ακόμα και σε μουλάρια πάνω να ανέβουν, ενώ προτιμούν να ιππεύουν με χορευτική δεινότητα για να είναι τα πρώτα και καλύτερα. Και όλα αυτά για να μπορούν να τρέξουν πιο γρήγορα και από τον άνεμο, αν χρειαστεί να κυνηγήσουν κάποιον ή να ξεφύγουν από κάποιον. Στο δεξί τους χέρι κρατάνε ρόπαλα, κατά κανόνα πολύ βαριά, σαν χειροδύναμοι που είναι. Κι αν συμβεί να τους πλησιάσει ένας μισητός τους εχθρός, τον αρχίζουν αλύπητα στις ραβδιές. Στη συνέχεια, τον ξεκάνουν ολοκληρωτικά και περηφανεύονται ότι το έκαναν, σαν γενναίοι και ατρόμητοι φονιάδες αυτοί, επειδή τάχα δέχθηκαν επίθεση από τον ίδιο το διάβολο, πού τόλμησε να τα βάλει μαζί τους.

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ Φ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ

168. Ω του των Μελαγχλαίνων τούδε φωσσάτου. Ω της των κεράτων ποικίλης διασκευής. Εω τους ψιλούς και πεζαιτέρους. Αλλ΄ ω των ιππικωτάτων μοναχών, των ου πάρα πολύ κενταύρων, ων εκείνο και μόνο θαυμάζειν άξιον, ως οι μηδέποτε εις όνον γουν αναβεβλημένοι, δεξιοί τας ιππικάς εξελίξεις μετά την κουράν απεκβεβήκασι, δαιμονοφόρητον ιππασίαν ταύτην δεδιδαγμένοι, οις αει δι΄ εφέσεως η πνευματική μεν ουκουν ανάβασις, η δε παρ΄ αυτήν. Προς γαρ τοις άλλοις ουδέ ημιόνοις εθέλουσι χράσθαι, αλλά δι΄ ίππων ευγενών κατορχείσθαι πραγματεύονται, και αυτών ωκυπόδων και δρομάδων, οποίους νικηφόρους η αντιπαρεξέτασις επιλέγεται, ως εξανεμούσθαι εις τάχος, ει που διώκειν ή φεύγειν δεήσει. Βαρύνουσι δε και την δεξιάν κορύναις, μήπου και ανδραχθέσιν,οι βριαρόχειρες και εις τις αυτοίς εμπελάσει μισούμενος, καταφέρουσιν αφορήτους, και συντρίβοντες τον πληγέντα, είτα καυχώνται, ως γενναίοι και παλαμναίοι πεπλασμένοι, αυτοί πάντως τηνικαύτα υπό του πολεμίου πληττόμενοι δαίμονος, ος ανδρίζεται κατ΄ αυτών.

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ Φ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ - ΕΛΛΗΝ ΑΣΕΒΗΣ

Ει μοναχοί, τι τοσοίδε; τοσοίδε δε, πώς πάλι μούνοι;

ω πληθύς μοναχών ψευσαμένη μονάδα.

– Εάν είναι μοναχοί, τότε πώς είναι τόσοι πολλοί; αν είναι δε τόσοι πολλοί, τότε πάλι πώς είναι μόνοι; ώ πλήθος των μοναχών είστε ψεύτικη μονάδα.

Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς, 4ος μ.Χ. αιών, Έλληνας ποιητής